Klasyfikacja ICF

ICF należy do „rodziny” międzynarodowych klasyfikacji opracowanych przez Światową Organizację Zdrowia i stosowaną do opisu różnych aspektów zdrowia i związanych ze zdrowiem. ICF to model uniwersalny, który odnosi się do wszystkich ludzi, niezależnie od kultury, schorzenia, płci czy wieku. Nie tworzy z niepełnosprawności cechy wyróżniającej mniejszość, lecz opisuje wszystkie dziedziny funkcjonowania i niepełnosprawności, które dotyczą każdego człowieka.

ICF dostarcza obszernego i wystandaryzowanego schematu opisu funkcjonowania człowieka i jego ograniczeń oraz służy jako narzędzie do organizacji tych informacji. Tworzy strukturę porządkującą informacje w sensowny, logicznie i łatwo dostępny sposób.

Funkcjonowanie jest szerokim terminem obejmującym funkcje ciała ludzkiego, struktury ciała ludzkiego oraz aktywności i uczestniczenie. Niepełnosprawność odnosi się do upośledzeń funkcji i struktur ciała ludzkiego, ograniczenia aktywności oraz ograniczenia uczestniczenia. Co ważne, funkcjonowanie jest wprawdzie związane ze stanami chorobowymi (chorobami, zaburzeniami i urazami), lecz nie określa się go jako bezpośredniej konsekwencji stanu chorobowego, ale raczej jako skutek interakcji pomiędzy stanem chorobowym
a czynnikami kontekstowymi (czynnikami środowiskowymi i osobowymi). Interakcja pomiędzy tymi elementami składowymi jest dynamiczna i dwukierunkowa, dlatego zmiany
w obrębie jednego składnika mogą mieć wpływ na jeden lub kilka innych składników. Znaczenie powyższej interakcji przedstawione zostało w integracyjnym modelu biopsychospołecznym ICF na rysunku 1.

Model ICF przedstawiony na rysunku 1 ukazuje istotny wpływ roli czynników środowiskowych i osobowych na poziom funkcjonowania lub niepełnosprawności danej osoby. Czynniki środowiskowe mogą stanowić barierę (powodując lub wzmagając niepełnosprawność) lub ułatwienie (redukując lub nawet eliminując niepełnosprawność). Dlatego opisując poziom funkcjonowania danej osoby, zawsze należy brać pod uwagę czynniki środowiskowe.

Rysunek 1 – Zależności między składnikami ICF (model biopsychospołeczny)

Klasyfikacja ICF jest zorganizowana hierarchicznie. Składa się z dwóch części w skład których wchodzą dwa elementy składowe:

• Funkcjonowanie i niepełnosprawność

1. Funkcje ciała ludzkiego (oznaczone kodem b) i Struktury ciała ludzkiego (oznaczone kodem s)
2. Aktywność i uczestniczenie (oznaczone kodem d)

• Czynniki kontekstowe

1. Czynniki środowiskowe (kod e)
2. Czynników osobowych – nie zostały jeszcze sklasyfikowane w ICF.

 Rysunek 2 – Schemat ICF

Każdy składnik klasyfikacji złożony jest z różnych dziedzin (rozdziałów, bloków tematycznych) np. ogólne funkcje psychiczne b110-b139 (Funkcje ciała – rozdział 1), dbanie o siebie d510-d599 (Aktywność i uczestniczenie – rozdział 5), produkty i technologia e110-e199 (Czynniki środowiskowe – rozdział 1). Każda dziedzina składa się natomiast z kategorii np. Funkcje orientacji (b114), Mycie się (d510), które stanowią jednostki klasyfikacji. W obrębie każdego składnika kategorie rozmieszczone są hierarchicznie.

Rysunek 3 – Hierarchiczna struktura ICF

W celu opisania zakresu funkcjonowania lub stopnia albo wielkości niepełnosprawności oraz stopnia, w jakim dany czynnik środowiskowy stanowi ułatwienie lub ograniczenie, do klasyfikacji wprowadzono kwalifikatory – kody numeryczne (np. d6300.1 nieznaczny problem w zakresie przygotowywania prostych posiłków). Stanowią one wspólny język, który pozwala na porównanie zdrowia populacji na poziomie jednostki w różnych regionach kraju i międzynarodowym, w tych samych oraz różnych okresach. Litera oznacza miejsce w klasyfikacji np. b – Funkcje ciała, dalej jest kod numeryczny, który rozpoczyna się od numeru rozdziału (jedna cyfra) np. b1-Funkcje psychiczne, po którym następuje drugi poziom (2 cyfry) np. b114 – Funkcje orientacji oraz trzeci i czwarty poziom (każdy po jednej cyfrze) np. b11420 – Orientacja co do samego siebie. Liczba cyfr wskazuje poziom szczegółowości kategorii. Zastosowaniu kodu powinien towarzyszyć przynajmniej jeden kwalifikator. Bez kwalifikatorów kod nie ma właściwego znaczenia. Dlatego też do kodu ICF (złożonego z litery i kodu numerycznego) dodaje się co najmniej pierwszy kwalifikator, który należy umieścić po kropce za kodem numerycznym, np. b1301.3 (znaczny problem w zakresie motywacji). W przypadku czynników środowiskowych kropka oznacza barierę, a znak plus (+) oznacza ułatwienie, np. e315+4 (pełne ułatwienie w obszarze dalszej rodziny).

Rysunek 4 – Struktura i kody klasyfikacji

W przypadku wszystkich składników funkcjonowania (funkcji ciała, struktur ciała, aktywności i uczestniczenia) pierwszy kwalifikator opisuje zakres problemu z funkcjonowaniem – czyli, posługuje się skalą od pełnego funkcjonowania (brak problemu) do całkowitej niepełnosprawności (problem całkowity), biorąc też pod uwagę poziomy pośrednie: nieznaczną, umiarkowaną i ciężką niepełnosprawność.

Sformułowania „brak problemu” z funkcjonowaniem używa się do opisu sytuacji, w której problemu nie ma, i w której funkcjonowanie jest optymalne, pełne lub nawet znakomite (np. b114.0 – brak problemu w zakresie funkcji orientacji, czyli ogólnych funkcji psychicznych związanych z rozeznawaniem i ustalaniem stosunku do samego siebie, do innych osób, do czasu i swojego otoczenia). W przypadku czynników środowiskowych, wpływ funkcjonowania lub poziomów niepełnosprawności może być pozytywny, jeśli dany czynnik jest ułatwieniem lub negatywny, jeśli jest barierą. W celu zasygnalizowania tej różnicy ułatwienie oznacza się znakiem plus zamiast kropki (+X), a bariera oznaczana jest po kropce (.X). I tak e310+4 oznacza pełne ułatwienie ze strony najbliższej rodziny, a e325.2 – umiarkowaną barierę ze strony znajomych, rówieśników, kolegów, sąsiadów i członków lokalnej społeczności. W niektórych sytuacjach opis funkcjonowania, poziomów niepełnosprawności czy wpływu środowiska jest niemożliwy, ponieważ nie ma informacji na dany temat lub dana kategoria ICF nie dotyczy opisywanego problemu. Wówczas stosuje się kwalifikatory .8 i .9.

Aktywność i uczestniczenie kodowane są za pomocą dwóch kwalifikatorów. Pierwszy kwalifikator rejestruje wykonanie czynności z obszaru aktywności i uczestniczenia, zaś drugi – zdolność danej osoby. Kwalifikator „wykonanie” opisuje, co dana osoba robi (wykonuje)
w swoim obecnym środowisku w świetle pozytywnego lub negatywnego wpływu czynników środowiskowych (łącznie ze wszystkimi aspektami świata fizycznego, społecznego
i dotyczącego postaw). Kwalifikator „zdolność” opisuje zaś wrodzoną umiejętność wykonania przez daną osobę zadania lub podjęcia jakiegoś działania. Aby opisać prawdziwą zdolność danej osoby, należy wziąć pod uwagę wrodzoną umiejętność danej osoby, która nie jest zwiększona przez urządzenia wspomagające, pomoc innych osób czy jakiekolwiek inne czynniki środowiskowe stanowiące ułatwienie bądź barierę. Najlepszym środowiskiem do uzyskiwania informacji o zdolności jest prawdopodobnie środowisko zneutralizowane, np. warunki testowe. Różnica między wykonaniem a zdolnością odzwierciedla wpływ czynników środowiskowych na funkcjonowanie danej osoby w swoim środowisku.